جایزه صلح نوبل؛ میراثی جهانی برای عدالت و انسانیت

از سال ۱۹۰۱ تاکنون، جایزه صلح نوبل در مجموع ۱۰۵ بار اهدا شده است. ۱۴۲ برگزیده این جایزه شامل ۱۱۱ فرد و ۳۱ سازمان می‌شود. بر اساس وصیت آلفرد نوبل، این جایزه باید به فردی تعلق گیرد که بیشترین یا بهترین کار را برای برادری میان ملت‌ها، برای الغا یا کاهش ارتش‌های ایستاده، و برای برگزاری و ترویج کنگره‌های صلح انجام داده باشد. در طول بیش از یک قرن، دامنه این جایزه گسترش یافته و برداشت‌های متنوعی از مفهوم صلح را دربر گرفته است؛ از فعالیت‌های ضدجنگ گرفته تا مبارزه با تغییرات اقلیمی و تلاش برای تحقق عدالت جهانی.
در این مقاله از مجله بت فوروارد به بررسی جایزه صلح نوبل، نماد جهانی تلاش برای عدالت، حقوق بشر و صلح پایدار می‌پردازیم و تاریخچه، فرآیند انتخاب برندگان و نکات برجسته این جایزه‌ معتبر را معرفی می‌کنیم.

ریشه‌ها و وصیت آلفرد نوبل

جایزه صلح نوبل همچون سایر جوایز نوبل بر پایه وصیت‌نامه آخرین آلفرد نوبل، مخترع و صنعتگر برجسته سوئدی شکل گرفت. زمانی که او در سال ۱۸۹۶ درگذشت، یکی از بزرگ‌ترین ثروت‌های شخصی جهان را برجای گذاشت. نوبل در وصیت خود دارایی ۳۱/۵ میلیون کرون سوئدی‌اش را وقف ایجاد صندوقی کرد که سود سالانه آن به کسانی برسد که در سال گذشته «بیشترین خدمت را به بشریت کرده باشند».

با این تصمیم، نوبل نه تنها میراثی مادی، بلکه میراثی معنوی و فرهنگی برای جهان به جا گذاشت؛ جایزه‌ای که تلاش‌های علمی، ادبی و صلح‌طلبانه را همزمان گرامی می‌دارد و الهام‌بخش نسل‌ها برای ایجاد جهانی بهتر است.

کمیته نوبل نروژ و بنیاد نوبل

جایزه صلح نوبل

طبق وصیت‌نامه آلفرد نوبل، مسئولیت انتخاب برندگان جایزه صلح بر عهده کمیته‌ای پنج‌نفره از سوی پارلمان نروژ (استورتینگ) گذاشته شد. این کمیته که از سال ۱۸۹۷ به طور رسمی فعالیت خود را آغاز کرد، امروزه با نام کمیته نوبل نروژ شناخته می‌شود و نقش حیاتی در تضمین شفافیت، دقت و اعتبار روند انتخاب برندگان ایفا می‌کند.

همزمان، در سوئد با هدف حل اختلافات مالی و حقوقی خانواده نوبل و فراهم کردن چارچوبی پایدار برای اعطای جوایز، بنیاد نوبل تأسیس شد. این بنیاد مسئول مدیریت مالی دارایی‌های وقف شده توسط آلفرد نوبل و تأمین منابع لازم برای جوایز در زمینه‌های فیزیک، شیمی، پزشکی، ادبیات و صلح است.

این دو نهاد با همکاری یکدیگر، نه تنها اجرای دقیق وصیت‌نامه نوبل را تضمین می‌کنند، بلکه اعتبار و جایگاه جهانی جایزه صلح نوبل را نیز حفظ کرده‌اند؛ جایزه‌ای که اکنون نمادی بین‌المللی از تلاش‌های بشری برای صلح، عدالت و حقوق بشر به شمار می‌رود.

نخستین برندگان

اولین جایزه صلح نوبل در سال ۱۹۰۱ اهدا شد و به طور مشترک به فردریک پاسی از فرانسه و ژان هانری دونان از سوئیس رسید. هر دو چهره، با تلاش‌های بی‌وقفه صلح‌طلبانه و اقدامات بشردوستانه، مسیر پرافتخار جایزه را بنیان نهادند و الگویی برای نسل‌های بعدی فعالان صلح جهانی ارائه کردند.

فردریک پاسی به‌خاطر فعالیت‌های دیپلماتیک و نقش کلیدی‌اش در ترویج صلح میان دولت‌ها شناخته می‌شد، در حالی که ژان هانری دونان با بنیان‌گذاری صلیب سرخ و تلاش برای مراقبت از قربانیان جنگ، مفهوم بشردوستی عملی را به جهان معرفی کرد. این انتخاب نشان‌دهنده دیدگاه گسترده آلفرد نوبل بود که صلح نه تنها از طریق سیاست بلکه با خدمت انسانی و همدلی نیز قابل تحقق است.

سیر تحول جایزه صلح نوبل

جایزه صلح نوبل

دوران نخستین؛ پیشگامان جنبش‌های صلح

تا پیش از جنگ جهانی اول، اغلب برندگان جایزه صلح نوبل، رهبران و فعالان برجسته جنبش‌های صلح بودند که با تلاش‌های بی‌وقفه خود، فرهنگ مذاکره، کاهش تنش‌ها و ایجاد همدلی میان ملت‌ها را ترویج می‌کردند. این افراد اغلب از طریق برگزاری کنفرانس‌ها، انتشار آثار صلح‌طلبانه و سازمان‌دهی گروه‌های بین‌المللی، تلاش می‌کردند تا مفهوم صلح را به سطح عملی و ملموس برسانند.

پیشگامان این دوران با شجاعت و پشتکار خود، الهام‌بخش نسل‌های بعدی فعالان حقوق بشر و صلح جهانی شدند و مسیر پایه‌گذاری جایزه صلح نوبل را هموار کردند. بسیاری از آنها نه تنها بر مبنای ایده‌های فلسفی و انسانی عمل می‌کردند، بلکه توانستند شبکه‌ای از روابط بین‌المللی بسازند که نمونه‌ای اولیه از همکاری‌های جهانی برای صلح به شمار می‌رود.

میان دو جنگ جهانی؛ سیاست و بشردوستی

در فاصله بین دو جنگ جهانی، جایزه صلح نوبل بیش از پیش به سیاستمداران و دیپلمات‌هایی تعلق گرفت که تلاش می‌کردند از طریق مذاکره، توافق‌های بین‌المللی و دیپلماسی، صلح و ثبات را در سطح جهانی برقرار کنند. این دوره شاهد ظهور افرادی بود که نه تنها در سطح ملی بلکه در عرصه بین‌المللی نقش‌آفرینی کردند و با انعقاد معاهدات و قراردادهای چندجانبه، سعی در کاهش تنش‌های سیاسی و نظامی داشتند.

همزمان، فعالیت‌های بشردوستانه نیز اهمیت ویژه‌ای یافت. جایزه به کسانی تعلق گرفت که با اقدامات انسان‌دوستانه، مانند کمک به پناهندگان، مراقبت از قربانیان جنگ و کاهش رنج انسانی، صلح را از طریق عمل و خدمت عملی ترویج می‌کردند. نمونه بارز این تلاش‌ها، فعالیت‌های فریتیوف نانسن، کمیسر عالی پناهندگان در جامعه ملل، بود که با تلاش‌های خود برای حمایت از پناهندگان و افراد آواره، الگویی از ترکیب سیاست و انسان‌دوستی ارائه داد و نشان داد که صلح تنها با مذاکره سیاسی بلکه با همدلی و اقدامات انسانی نیز محقق می‌شود.

پس از جنگ جهانی دوم؛ چهار حوزه کلیدی

از ۱۹۴۵ به بعد، پس از پایان جنگ جهانی دوم، جایزه صلح نوبل به تدریج شکل و رویکردی منسجم‌تر پیدا کرد و بیشتر به فعالیت‌هایی تعلق گرفت که می‌توانستند نظم جهانی، امنیت بین‌المللی و حقوق بشر را تضمین کنند. چهار حوزه اصلی که از این دوران مورد توجه قرار گرفتند عبارت بودند از:

• کنترل و خلع سلاح: یکی از اولویت‌های اصلی، کاهش تنش‌های نظامی و کنترل تسلیحات بود. برندگان این حوزه تلاش می‌کردند تا خطر جنگ و ویرانی جهانی را کاهش دهند و مسیر گفت‌وگو و توافق را به جای رویارویی نظامی جایگزین کنند.

• مذاکرات صلح: یکی دیگر از محورهای اصلی بود. جایزه به کسانی اعطا می‌شد که با میانجی‌گری، پیمان‌های صلح یا حل اختلافات بین‌المللی، توانستند زمینه پایان دادن به درگیری‌ها و ایجاد ثبات در مناطق بحران‌زده را فراهم کنند.

• دموکراسی و حقوق بشر: از دیگر شاخصه‌های مهم بود. برندگان این حوزه تلاش می‌کردند تا آزادی، برابری و عدالت اجتماعی را در جوامع خود و در سطح بین‌المللی تقویت کنند.

• ایجاد نظم بهتر جهانی: جایزه همچنین به فعالیت‌هایی تعلق گرفت که هدفشان ایجاد ساختارهای بین‌المللی منظم و پایدار برای حل مسائل جهانی بود؛ از جمله سازمان‌دهی همکاری‌های اقتصادی، اجتماعی و انسانی بین کشورها برای کاهش تنش‌ها و افزایش همکاری‌های بین‌المللی.

در این دوران، جایزه صلح نوبل نقش مهمی در تشویق جهانیان به تعامل مسالمت‌آمیز، احترام متقابل و همگرایی بین ملت‌ها ایفا کرد و پایه‌های مفهوم مدرن صلح جهانی را شکل داد.

قرن بیست‌ویکم؛ نگاه به تهدیدهای نوین

جایزه صلح نوبل

در سال‌های اخیر، جایزه صلح نوبل علاوه بر حوزه‌های سنتی مانند دیپلماسی و حقوق بشر، به موضوعات نوین و چالش‌های جهانی نیز توجه ویژه‌ای داشته است. از جمله این مسائل، تغییرات اقلیمی و بحران‌های زیست‌محیطی هستند که می‌توانند به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم صلح و امنیت جهانی را تهدید کنند.

کمیته نوبل با اعطای جایزه به افرادی و سازمان‌هایی که در مقابله با اثرات تخریب محیط زیست و کاهش آسیب‌های ناشی از تغییرات اقلیمی تلاش می‌کنند، نشان داده است که حفظ سیاره و منابع طبیعی نیز بخشی جدایی‌ناپذیر از صلح جهانی است. این رویکرد نوین، مفهوم صلح را فراتر از مذاکره سیاسی و پایان دادن به درگیری‌ها تعریف کرده و آن را با حفظ زندگی، منابع و آینده بشریت پیوند زده است.

در این دوره، برندگان جایزه صلح نه تنها به‌خاطر کاهش درگیری‌ها یا دفاع از حقوق بشر بلکه به پاس تلاش‌هایشان برای حفظ کره زمین و مقابله با تهدیدهای جهانی مورد تقدیر قرار گرفته‌اند، و بدین ترتیب، جایزه صلح نوبل نقش خود را به‌عنوان نمادی جامع از تلاش‌های بشری برای ایجاد جهانی پایدار و آرام حفظ کرده است.

جهانی‌شدن جایزه

تا پیش از ۱۹۶۰، این جایزه تقریباً در انحصار مردان سفیدپوست اروپا و آمریکا بود. تنها یک استثنا وجود داشت: کارلوس سااِودرا لاماس از آرژانتین در ۱۹۳۶.
اما نقطه عطف در ۱۹۶۰ رقم خورد؛ زمانی که آلبرت جان لوتولی، فعال حقوق بشر اهل آفریقای جنوبی، جایزه را دریافت کرد. از آن زمان به بعد، جایزه نوبل صلح رنگ و بویی جهانی‌تر یافت.

زنان برنده جایزه صلح نوبل؛ از حاشیه تا متن تاریخ

تا پیش از دهه ۱۹۷۰، تنها سه زن موفق به دریافت این جایزه شده بودند:

• برتا فون زوتنر (اتریش، ۱۹۰۵)

• جین آدامز (آمریکا، ۱۹۳۱)

• امیلی گرین بالچ (آمریکا، ۱۹۴۶)

دهه ۱۹۷۰ اما فصل تازه‌ای رقم زد:

• بتی ویلیامز و میراید کوریگان (۱۹۷۶)

• مادر ترزا (۱۹۷۹)

از ۱۹۹۰ به بعد، شمار زنان برنده به‌طور چشمگیری افزایش یافت. تا امروز ۱۹ زن در این فهرست درخشان جای گرفته‌اند.

فهرست زنان برگزیده جایزه صلح نوبل

جایزه صلح نوبل

اگرچه بیشتر برندگان جایزه صلح نوبل را مردان تشکیل داده‌اند، اما زنان نیز نقش مهم و تأثیرگذاری در مسیر صلح جهانی ایفا کرده‌اند. تاکنون ۱۹ زن این جایزه معتبر را دریافت کرده‌اند، هر یک با تلاش‌های برجسته در زمینه حقوق بشر، عدالت اجتماعی و مبارزه با ظلم، الگویی الهام‌بخش برای نسل‌های آینده شده‌اند. فهرست زیر نمایانگر حضور درخشان زنان در تاریخ این جایزه است.

• نرگس محمدی (۲۰۲۳)

• ماریا رسا (۲۰۲۱)

• نادیا مراد (۲۰۱۸)

• ملاله یوسف‌زی (۲۰۱۴)

• الن جانسون سیرلیف (۲۰۱۱)

• لیماه گبوی (۲۰۱۱)

• توکل کارمان (۲۰۱۱)

• وانگاری موتا ماثای (۲۰۰۴)

• شیرین عبادی (۲۰۰۳)

• جودی ویلیامز (۱۹۹۷)

• ریگوبرتا منچو (۱۹۹۲)

• آنگ سان سوچی (۱۹۹۱)

• آلووا میرالد (۱۹۸۲)

• مادر ترزا (۱۹۷۹)

• بتی ویلیامز (۱۹۷۶)

• میراید کوریگان (۱۹۷۶)

• امیلی گرین بالچ (۱۹۴۶)

• جین آدامز (۱۹۳۱)

• برتا فون زوتنر (۱۹۰۵)

ده برنده اخیر جایزه صلح نوبل (۲۰۱۵–۲۰۲۴)

جایزه صلح نوبل

نگاهی به ده سال گذشته، نشان می‌دهد که کمیته نوبل دامنه وسیعی از تلاش‌های صلح‌طلبانه، حقوق بشری و بشردوستانه را در نظر گرفته است. هر یک از برندگان اخیر، چه افراد و چه سازمان‌ها، نماینده بخشی از مسیر متنوع و پیچیده صلح جهانی هستند و نشان می‌دهند که صلح تنها از طریق مذاکره سیاسی به دست نمی‌آید، بلکه با اقدام عملی در حوزه حقوق بشر، عدالت اجتماعی و حمایت از آسیب‌دیدگان نیز تحقق می‌یابد.

• ۲۰۲۴ – Nihon Hidankyo (ژاپن): برای تلاش‌های مستمر در ایجاد جهانی عاری از سلاح هسته‌ای و شهادت بازماندگان بمباران‌های اتمی.

• ۲۰۲۳ – نرگس محمدی (ایران): برای دفاع از حقوق بشر و مبارزه علیه سرکوب و نقض آزادی‌ها در ایران.

• ۲۰۲۲ – آلس بیالیاتسکی (بلاروس)، سازمان مموریال (روسیه)، و مرکز آزادی‌های مدنی (اوکراین): برای مستندسازی نقض حقوق بشر و دفاع از آزادی‌های مدنی.

• ۲۰۲۱ – ماریا رسا (فیلیپین/ایالات متحده) و دمیتری موراتوف (روسیه): به پاس تلاش برای آزادی بیان و پاسداری از مطبوعات مستقل.

• ۲۰۲۰ – برنامه جهانی غذا (WFP): برای مبارزه با گرسنگی و تقویت امنیت غذایی در مناطق بحران‌زده.

• ۲۰۱۹ – آبی احمد علی (اتیوپی): برای ابتکار در حل اختلافات مرزی و پیشبرد صلح داخلی.

• ۲۰۱۸ – دنیس موکویگه (کنگو) و نادیا مراد (عراق): برای مقابله با خشونت جنسی به‌عنوان سلاح جنگی و کمک به قربانیان.

• ۲۰۱۷ – کمپین بین‌المللی برای حذف سلاح‌های هسته‌ای (ICAN): برای تلاش در ممنوعیت تسلیحات هسته‌ای.

• ۲۰۱۶ – خوان مانوئل سانتوس (کلمبیا): برای نقش محوری در توافق صلح با گروه شورشی فارک پس از دهه‌ها جنگ داخلی.

• ۲۰۱۵ – چهارجانبه گفت‌وگوی ملی تونس: برای کمک به انتقال دموکراتیک و ایجاد ثبات پس از انقلاب تونس.

سخن پایانی

جایزه صلح نوبل، فراتر از یک نشان افتخار فردی، نمادی از تلاش بشریت برای ساختن جهانی عاری از جنگ، تبعیض و بی‌عدالتی است. از نخستین روز تا امروز، با گسترش دامنه مفهوم صلح به موضوعاتی مانند حقوق بشر، دموکراسی، کاهش خشونت، و حتی حفاظت از محیط زیست، جایزه صلح نوبل همچنان روشن‌کننده راه و انگیزه‌ای برای همه کسانی است که آرزوی جهانی بهتر را در دل دارند. این جایزه، همانند چراغی فروزان، یادآور می‌شود که تلاش‌های کوچک و بزرگ برای صلح، هرگز بی‌ثمر نیست و هر گامی در مسیر همدلی و عدالت، سهمی ارزشمند در تاریخ بشریت به شمار می‌رود.