فوتبال در ایران با ورود انگلیسی‌ها در اوایل قرن بیستم آغاز شد و با تاسیس فدراسیون فوتبال در سال ۱۳۲۵ ساختاری رسمی یافت. دهه ۱۳۵۰ دوران طلایی این ورزش بود که به سه قهرمانی جام ملت‌های آسیا و نخستین صعود به جام جهانی ۱۹۷۸ انجامید. پس از انقلاب، با وجود فرازونشیب‌ها، فوتبال همچنان پرطرفدارترین ورزش باقی ماند و با حضورهای مکرر در جام‌های جهانی، جایگاه خود را به‌عنوان یکی از قدرت‌های فوتبال آسیا تثبیت کرد. برای بررسی بیشتر این موضوع، ادامه مقاله از مجله بت فوروارد را مطالعه کنید.
آغاز یک رویا: ورود فوتبال به ایران
تاریخچه فوتبال در ایران به سال ۱۸۹۸ بازمی‌گردد، زمانی که تیمی متشکل از ساکنان بریتانیایی اصفهان در برابر تیمی از ارامنه به میدان رفت. این رویداد، جرقه‌ای بود برای آشنایی ایرانیان با ورزشی که بعدها به محبوب‌ترین رشته ورزشی کشور تبدیل شد. در سال ۱۹۰۷، این بازی توسط ملوانان و کارگران بریتانیایی در شهرهای بندری جنوب غربی ایران مانند بوشهر، خرمشهر و آبادان معرفی شد.
در این شهرها، حتی یک لیگ فوتبال محلی نیز شکل گرفت که نشان از استقبال و علاقه‌ی اولیه به این ورزش در میان مردم محلی داشت. کارمندان ایرانی این شرکت‌ها در ابتدا تماشاگر این بازی بودند و سپس خود نیز به بازی کردن روی آوردند و در نهایت تیم‌های خود را تشکیل دادند. این امر نشان می‌دهد که چگونه یک ورزش خارجی می‌تواند به تدریج در میان مردم بومی جای خود را باز کند و به بخشی از فرهنگ محلی تبدیل شود.
تاریخچه فوتبال در ایران
سال‌های نخستین: شکل‌گیری تیم‌ها و رقابت‌ها
در سال ۱۹۰۷، سسیل اسپرینگ رایس، سفیر بریتانیا در تهران، اولین دوره مسابقات فوتبال ایران را پایه‌گذاری کرد. این مسابقات شامل تیم‌هایی از سفارت بریتانیا، بانک شاهنشاهی ایران و شرکت تلگراف هند و اروپا بود. در همان سال، باشگاه انجمن فوتبال تهران نیز با هدف سازماندهی مسابقات فوتبال تاسیس شد. این مسابقات عمدتا بین ساکنان بریتانیایی تهران برگزار می‌شد، اما گاهی اوقات در صورت نیاز، ایرانیان نیز به عنوان بازیکن به این تیم‌ها می‌پیوستند.این مسابقات در میدان مشق (که اکنون میدان امام خمینی نامیده می‌شود) برگزار می‌شد و کریم زندی به عنوان اولین بازیکن ایرانی از سال ۱۹۰۸ تا ۱۹۱۶ شناخته می‌شود.
اولین باشگاه فوتبال ایران با نام «ایران کلاب» در سال ۱۹۲۰ تاسیس شد. به زودی پس از آن، فارغ‌التحصیلان کالج آمریکایی و دانشجویان مدرسه علوم سیاسی نیز تیم‌هایی را تشکیل دادند. باشگاه‌های دیگری نیز در سال‌های بعد شکل گرفتند، از جمله تهران کلاب در سال ۱۹۲۳، و پس از آن باشگاه ورزشی ارامنه و باشگاه طوفان. در سال ۱۹۲۵، تهران کلاب در فینال با نتیجه ۲ بر ۱ تیم منتخب بریتانیایی‌های تهران را شکست داد. در سال ۱۹۲۶، تیم منتخب تهران با سفر به باکو در اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی، اولین بازی خارج از خانه یک تیم ایرانی را رقم زد. این تیم منتخب تهران، در واقع پیش‌ساز تیم ملی فوتبال ایران بود.
گسترش در مدارس و جامعه: نقش پیشگامان
در سال ۱۹۱۰، ساموئل ام. جردن، مدیر مدرسه آمریکایی در تهران (که اکنون دبیرستان البرز نامیده می‌شود)، فوتبال را به برنامه درسی مدرسه وارد کرد. با این حال، آغاز جنگ جهانی اول در سال ۱۹۱۴، این مسابقات و برنامه‌ها را متوقف کرد. در مناطق جنوبی ایران، افسران بریتانیایی تفنگداران جنوب ایران (۱۹۱۶–۱۹۲۱) فوتبال را به سربازان ایرانی تحت فرماندهی خود معرفی کردند. این سربازان سپس این بازی را در میان جمعیت غیرنظامی در شهرهایی مانند شیراز گسترش دادند.
تاریخچه فوتبال در ایران
حسین صداقیانی، که در اروپا فوتبال بازی کرده بود، پس از بازگشت به ایران، به تاسیس اولین باشگاه فوتبال در مشهد، باشگاه فردوسی، کمک کرد و مسابقاتی را با کنسولگری بریتانیا برگزار نمود. پیش از این، فوتبال در مشهد عمدتا توسط ساکنان خارجی بازی می‌شد. در مناطقی که حضور خارجی‌ها کمتر بود، مانند اردبیل، این بازی در دهه ۱۹۲۰ توسط جوانانی که مدتی را در قفقاز گذرانده بودند، معرفی شد. مبلغان آمریکایی نیز پس از سال ۱۹۱۰ نقش مهمی در معرفی فوتبال ایفا کردند.
تاسیس فدراسیون فوتبال: گامی به سوی سازماندهی
در سال ۱۹۲۰، علاقه‌مندان ایرانی و بریتانیایی به فوتبال، انجمن فوتبال ایران (مجمع فوتبال ایران) را با هدف ترویج این بازی در میان بازیکنان ایرانی تاسیس کردند. جیمز مک موری، مدیر بانک شاهنشاهی ایران، به ریاست این انجمن منصوب شد. او و دکتر ای.آر. نلیگان، پزشک سفارت، جام‌هایی را برای تیم‌های برنده اهدا کردند. این انجمن بعدها به انجمن ترویج و ترقی فوتبال تغییر نام یافت.
رضا خان (که بعدها به رضا شاه معروف شد) با پذیرش ریاست افتخاری این انجمن موافقت کرد. در سال ۱۹۲۱، مجمع ترویج و ترقی فوتبال تحت حمایت رضا خان تشکیل شد. این مجمع، پیش‌ساز فدراسیون فوتبال ایران بود که در سال ۱۹۴۸ به عضویت فدراسیون بین‌المللی فوتبال (فیفا) درآمد. ایران همچنین در سال ۱۹۵۸ به عضویت کنفدراسیون فوتبال آسیا (AFC) درآمد. در سال ۲۰۰۱، ایران یکی از بنیانگذاران فدراسیون فوتبال غرب آسیا (WAFF) بود و در سال ۲۰۱۴ یا ۲۰۱۵ به عضویت فدراسیون فوتبال آسیای مرکزی (CAFA) پیوست.
تاریخچه فوتبال در ایران
دهه‌های طلایی: محبوبیت و ظهور باشگاه‌های بزرگ
تا دهه‌های ۱۹۵۰ و اوایل ۱۹۶۰، فوتبال در ایران به محبوبیت چشمگیری دست یافته بود و تیم‌های خوزستان در ابتدا به عنوان موفق‌ترین تیم‌ها شناخته می‌شدند. اما به تدریج تهران به پایتخت فوتبال ایران تبدیل شد و باشگاه‌های برجسته‌ای مانند شاهین، عقاب و تاج (تاسیس در اواسط دهه ۱۹۴۰) فعالیت خود را آغاز کردند. تاج اولین باشگاهی بود که در سال ۱۹۷۱ به آموزش زنان پرداخت و منجر به تشکیل باشگاه فوتبال زنان استقلال شد.
باشگاه پرسپولیس نیز در سال ۱۹۶۳ با استفاده از بازیکنان سابق شاهین پس از انحلال شاهین در سال ۱۹۶۷ به دلیل روابط نامناسب با فدراسیون فوتبال ایران تاسیس شد. رقابت بین تاج (بعدها استقلال) و پرسپولیس در اواخر دهه ۱۹۶۰ آغاز شد. تیم ملی ایران در سال‌های ۱۹۶۸، ۱۹۷۲ و ۱۹۷۶ سه بار پیاپی قهرمان جام ملت‌های آسیا شد. این دوران، اوج افتخارات فوتبال ایران در سطح قاره‌ای محسوب می‌شود. ایران همچنین برای اولین بار در سال ۱۹۷۸ به جام جهانی فوتبال راه یافت.
لیگ‌های ملی: رقابت در سراسر کشور
یک لیگ فوتبال سراسری در ایران از سال ۱۹۶۰ وجود داشته است، البته با برخی استثناها. پیش از دهه ۱۹۷۰، ایران لیگ ملی رسمی نداشت و بیشتر باشگاه‌ها در مسابقات قهرمانی شهر یا استان خود شرکت می‌کردند. در سال ۱۹۷۰، لیگ محلی ایجاد شد که شامل تیم‌هایی از سراسر ایران بود. جام تخت جمشید در سال ۱۹۷۲ (یا ۱۳۵۲/۱۳۵۳ ) به عنوان لیگ ملی تاسیس شد و تیم‌هایی از سراسر کشور در آن حضور داشتند.
جام تخت جمشید به دلیل وقوع انقلاب اسلامی و جنگ ایران و عراق منحل شد. در سال ۱۳۶۸، لیگ قدس به عنوان لیگ ملی فوتبال ایجاد شد. لیگ آزادگان در سال ۱۳۷۰ به عنوان بالاترین سطح فوتبال ایران شکل گرفت. در سال ۲۰۰۱، لیگ برتر ایران (که اکنون با نام لیگ برتر خلیج فارس شناخته می‌شود) به عنوان لیگ حرفه‌ای سطح اول تاسیس شد و لیگ آزادگان به سطح دوم تبدیل گردید.
شهرآورد تهران: داستانی از رقابت و اشتیاق
شهرآورد تهران، که بین دو تیم استقلال (پیش‌تر تاج) و پرسپولیس برگزار می‌شود، نه تنها مهم‌ترین دربی باشگاهی در لیگ برتر خلیج فارس است، بلکه یکی از مهم‌ترین دربی‌های قاره آسیا نیز به شمار می‌رود. اولین دیدار این دو تیم در تاریخ ۱۵ فروردین ۱۳۴۷ برگزار شد و با نتیجه تساوی بدون گل به پایان رسید. این رقابت پس از انحلال باشگاه شاهین در سال ۱۳۴۶ و پیوستن بازیکنان آن به پرسپولیس، شدت بیشتری یافت. در اواسط دهه ۱۳۵۰، پرسپولیس به عنوان باشگاه طبقه کارگر و تاج به عنوان باشگاه نزدیک به حکومت شناخته می‌شد.
این شهرآورد همواره با شور و هیجان فراوان هواداران همراه بوده و متأسفانه در مواردی نیز به خشونت کشیده شده است. باشگاه پرسپولیس با کسب بیشترین تعداد پیروزی در دیدارهای رسمی، رکورددار این رقابت است. بزرگترین پیروزی در تاریخ این دربی نیز با نتیجه ۶ بر صفر به سود پرسپولیس در سال ۱۳۵۲ رقم خورده است. این رقابت نه تنها یک مسابقه فوتبال، بلکه نمادی از تقابل اجتماعی و فرهنگی در ایران است.
تاریخچه فوتبال در ایران
تیم ملی ایران: افتخارات و چالش‌ها
اولین بازی بین‌المللی تیم ملی ایران در سال ۱۹۴۱ مقابل افغانستان برگزار شد. تیم ملی ایران سه بار در سال‌های ۱۹۶۸، ۱۹۷۲ و ۱۹۷۶ قهرمان جام ملت‌های آسیا شده است. اولین حضور ایران در جام جهانی به سال ۱۹۷۸ بازمی‌گردد. از لحظات به یادماندنی حضور ایران در جام جهانی می‌توان به پیروزی ۲ بر ۱ مقابل ایالات متحده آمریکا در سال ۱۹۹۸ اشاره کرد.
ایران تاکنون هفت بار (از جمله ۲۰۲۶) به جام جهانی صعود کرده است. بهترین عملکرد تیم ملی در سطح جهانی، رسیدن به مرحله یک چهارم نهایی بازی‌های المپیک تابستانی ۱۹۷۶ بوده است. تیم ملی ایران همچنین سه بار در سال‌های ۱۹۷۴، ۱۹۹۰ و ۱۹۹۸ قهرمان بازی‌های آسیایی شده است. تیم ملی ایران در طول تاریخ با چالش‌های متعددی روبرو بوده است، از جمله تعلیق از سوی فیفا در سال ۲۰۰۶ به دلیل دخالت سیاسی و مسائل مربوط به حضور بانوان در ورزشگاه‌ها.
تاثیر انقلاب: دگرگونی در ورزشگاه‌ها
پس از انقلاب سال ۱۳۵۷، فوتبال در ابتدا تا حدودی مورد بی‌توجهی قرار گرفت. جام تخت جمشید منحل شد و باشگاه‌ها ملی شدند. زنان از حضور در ورزشگاه‌ها منع شدند. تیم ملی در دهه ۱۳۶۰ به دلیل جنگ ایران و عراق در مسابقات جام جهانی حضور نداشت. لیگ ملی در سال ۱۳۶۸ با نام لیگ آزادگان احیا شد. تبلیغات منفی علیه فوتبال به عنوان یک پدیده غربی رواج یافت. برخی از زمین‌های فوتبال به محل برگزاری نماز جمعه تبدیل شدند. اما پس از درگذشت آیت‌الله خمینی در سال ۱۳۶۸، سیاست‌های مربوط به فوتبال تعدیل شد. این دوران نشان‌دهنده تغییر نگرش حکومت نسبت به فوتبال و تاثیر رویدادهای سیاسی بر ورزش کشور بود.
فوتبال بانوان: مسیری پر فراز و نشیب
فوتبال بانوان در ایران در سال ۱۳۴۹ آغاز شد. باشگاه تاج اولین باشگاهی بود که در سال ۱۳۵۰ به آموزش زنان پرداخت. فوتبال بانوان تا انقلاب سال ۱۳۵۷ رشد کرد، اما پس از آن برای دهه‌ها فعالیت آن متوقف شد. مسابقات غیررسمی بانوان در حدود سال ۱۳۷۲ و به همت دانشگاه الزهرا از سر گرفته شد. تیم‌های رسمی فوتسال بانوان از سال ۱۳۷۶ مورد تشویق قرار گرفتند. تیم ملی فوتبال زنان در سال ۱۳۸۴ مجددا تاسیس شد.
فیفا تیم زنان ایران را به دلیل قانون حجاب از شرکت در مسابقات مقدماتی المپیک ۲۰۱۲ منع کرد. زنان به طور کلی برای حدود ۴۰ سال پس از انقلاب از حضور در ورزشگاه‌های مردان منع شدند. در سال‌های اخیر پیشرفت‌هایی در زمینه اجازه حضور تعداد محدودی از زنان در برخی مسابقات حاصل شده است.
تاریخچه فوتبال در ایران
فوتبال و جامعه: فراتر از یک ورزش
فوتبال محبوب‌ترین ورزش در ایران است و نقش مهمی در جامعه ایرانی ایفا می‌کند. این ورزش به عنوان بستری برای بیان هویت ملی، هویت قومی و نارضایتی‌های اجتماعی مورد استفاده قرار می‌گیرد. ورزشگاه‌های فوتبال می‌توانند به سکویی برای اعتراض تبدیل شوند. فرهنگ هواداری در ایران قوی است و هواداران تعصب زیادی به باشگاه‌هایی مانند پرسپولیس و استقلال دارند. بی‌ثباتی سیاسی و اقتصادی نیز بر فوتبال تاثیرگذار بوده است.
نگاهی به آینده: توسعه و چالش‌ها
ایران در حال توسعه زیرساخت‌های فوتبال خود بوده و ورزشگاه‌های جدیدی در حال ساخت هستند. تمرکز ویژه‌ای بر توسعه بازیکنان جوان وجود دارد. با این حال، چالش‌هایی از جمله بی‌ثباتی مالی، دخالت دولت و محدودیت‌های حضور تماشاگران زن همچنان پابرجاست. باشگاه‌های ایرانی در لیگ قهرمانان آسیا نیز موفقیت‌هایی کسب کرده‌اند، به طوری که استقلال و پاس تهران در گذشته قهرمان جام باشگاه‌های آسیا شده‌اند. پرسپولیس نیز در سال‌های ۲۰۱۸ و ۲۰۲۰ به فینال لیگ قهرمانان آسیا راه یافته است.
نتیجه‌گیری
تاریخچه فوتبال در ایران، داستانی پر فراز و نشیب از ورود یک ورزش خارجی تا تبدیل شدن آن به یک عشق ملی است. این ورزش نه تنها در زمین مسابقه، بلکه در تار و پود جامعه ایران ریشه دوانده و به بستری برای بیان هویت، اشتیاق و حتی اعتراض تبدیل شده است. با وجود چالش‌های متعدد، از جمله دخالت‌های سیاسی و محدودیت‌های اجتماعی، فوتبال همچنان قلب تپنده ورزش ایران باقی مانده و امیدها برای آینده‌ای روشن‌تر در این عرصه همچنان زنده است.
